Bertsolaritza berrabiarazten
Bertsolaritza berrabiarazten –
Hegoaldean Basarri
Tolosako saioa: kazetari frankista gorrotatuari gorazarre
Gerraosteko lehen jaialdi handia 1945ean Tolosan ospatu zela seinalatzen dute hainbat egilek. Bi testu topatu ahal izan dira prentsan jaialdiaz, biak La Voz de Españak argitaratuak, bietan Basarri protagonista.
Lehenengoak “Poetas aldeanos. Norma y protocolo de un concurso de versolaris” darama izenburutzat. 1945/IX/28 datarekin argitaratu zen, eta jaialdia iragartzen du, bertsolariek egingo dituzten ariketak esplikatuz. Joanito Atxukarro antolatzailearen aholkulari gisa azaltzen da Basarri testuan. Aspaldi ez dela horrelakorik ospatu ere aipatzen du jarraian, antolatzailearen profila zelebrea dela ikus daiteke baita, eta, nola ez, bertsolarien euskara herrikoiaren argudioa azaleratzen da:
“Mientras Basarri hablaba y los demás escuchabamos pensaba yo cómo se le habría ocurrido a Achúcarro, que es carnicero, barero y empresario taurino en fiestas de pueblo, meterse ahora a organizador de concursos de versolaris […] —Se me ha ocurrido porque hace mucho que no se organizaban concursos de esta clase […] hacen las delicias de las muchedumbres rurales porque se habla en ellos de sus preocupaciones diarias y en su vascuence popular y vivo, no en el otro galvanizado y sabio, que ellos no entienden.”
Jaialdiaren kronika da bigarren testua, “Ruiseñores en el Beotibar” darama izenburutzat, eta 1945/X/02 data duen zenbakiaren azalean hasten da, Basarriren argazki eta guzti:
“Sobre el tablado he conocido a Basarri, a Ustapide, a Saiburu, a Oyarzun, a Zepay, a Hernani, a Ondartza… Ya se que ellos se llamarán Joshe Miguel, o Anthon Mari o de cualquier otra cristiana y vasquisima manera: pero su nombre oficial de juglares es aquel […] el que descolló entre todos fue Basarri. Los mismos competidores empezaron pronto a reconocer en sus intervenciones que el lenguaje de Basarri era el más puro y sus pensamientos los más elevados […] A Basarri siguió en excelencia poética Ustapide […]”
Kronika luzea da, lehen orrialdean hasi eta laugarrengoan jarraitzen du, eta hainbat xehetasun eskaintzen dira bertan. Deigarria suertatzen da, esaterako, mespretxua eta sinpatia nahasten dituen tonua, De Vegaren kasuan bezala, beste-subalterno-ertzekotuaz ari dela markatzen duena: “Los espectadores eran, en su mayoría, hombres de ‘chapela’ y de paraguas al brazo, aunque no amenazaba lluvia. Y los actores nada tenían que los diferenciara de ellos cuando, terminado el acto se fundieron en la multitud sin pasar por ningún camerino.”
Agintari frankisten presentziari eskaintzen dion arreta eta haiekiko erakusten duen gertutasuna ere nabarmenak dira:
“Una nota que no quisiera olvidar es la de que el público reconoció en una silla de cancha al procurador en Cortes y secretario de las mismas, señor Pagoaga y lo obligó con sus aplausos a tomar un asiento en el estrado. Ello me proporcionó a mi la feliz oportunidad de tener cerca al intérprete más autorizado y condescendiente que hubiera podido desear.”
Azkenik, esanguratsua suertatzen da baita Basarrik kazetariari eskainitako bertsoa ere:
“Yo he sacado la impresión de que a estos hombres les cuesta menos hablar en verso que en prosa. Ya durante la comida con que fueron obsequiados […] ellos nada dijeron que no fuese en estrofas rimadas. Doy cómo muestra una que Basarri me dedicó. No la traduzco por no ponerme colorado […]
Lore polit bat nai nioke gaur/ gizon bateri eskeñi,/ Aztuta baldin badago ere/ oso goietan ipiñi;/ Hainbeste letra eder egin du/ eta ez al da komeni./ Txalotu zazute danok/ gaur ‘Juan de Hernani’.”
Izan ere, bi testuak sinatzen dituen “Juan de Hernani” hau ez da edozein. Gerraurrean Estampa aldizkarian bere izenarekin ezagutu genuen, Jose Rodríguez Ramos, Txirritari egindako elkarrizketa eder bat, egin zitzaion bakarra, sinatzen[1]. Basarrik kazetaria hortik ezagutu eta estimatzea ez litzateke harritzekoa. Litekeena da, ordea, bertsolariak gerra garaian Rodríguez Ramosen inguruko berri gehiago ere jaso izana:
“Bajo el alias de ‘Juan de Hernani’ se encontraba el periodista José Rodríguez Ramos, autor del infame artículo sobre el bombardeo de Gernika por parte de la Legión Cóndor a los pocos días de producirse: ‘¡Qué lo sepa el mundo! Barbarie marxista en Guernica’. Fotos, 11 (8 de mayo de 1937): 20-21. La revista gráfica Fotos, nacida en febrero de 1937, pertenecía a la Falange Española y de las JONS.” (Oiarzabal eta Tabernilla, 2017: 26)
Fontesen (2014: 108-109) eta Ortizen (2010: 352-354) arabera Gernikaren bonbardaketaren inguruan frankistek zabaldu nahi izan zuten gezurraren eraikuntzan funtsezkoa izan zen Rodríguez Ramosen erreportajea. Bando frankistak argitaratutako lehenengotako testua izan zelako batetik eta bestetik argazkiak zekartzalako. Izan liteke Basarrik egiletza zehatz horren berri ez izatea, baina Ortizen hitzetan (2010: 252) oso sonatua izan zen erreportaje hori, haren oihartzuna nazioarteko prentsara iritsi baitzen. Edozein kasutan, Basarrik izan behar zuen kazetariaren ideologiaren berri, eta 1937an “Gernika’ko txikiketa” sailaren baitan “Bertsoz nork esan bonba txar aien/ indar gaiztozko danbarra?/ Etzuten beintzat osorik utzi/ bizileku bat bakarra […]” idatzi zuenari, erbestean eta zigortuta zazpi urte egin ondoren (1943an itzuli ahal izan zuen etxera), gogorra suertatu behar zitzaion “Hainbeste letra eder egin du/ eta ez al da komeni./ Txalotu zazute danok/ gaur ‘Juan de Hernani ”[2] abestea.
Bistakoa da Euzko Pizkundeko bertsolaritzaren proiektua nolabait berrabiarazi nahi bazuen Rodríguez Ramos eta gisako pelajeko pertsonaien aurrean burua makurtu beharra zuela erabaki zuela. Halaber, hurrengo urteetan nagusituko zen errealitatea hori izango zen: erraietaraino errotutako beldurra, nahi eta ezina batzuk; bertsolaritzari berez desagertuko ei zen bizitza begetatibo bat onartzerainoko ‘eskuzabaltasuna’ besteek.
[1] Elkarrizketa osorik argitaratu genuen Ik. AGIRRE, A. (2021), Lehen elkarrizketak. Txirritari elkarrizketa (1936). ‘Prentsa historikoko perlak’, Bertsolari, 123 zbkia, 151-161.
[2] Ezin izan da José Rodríguez Ramosen inguruko datu biografiko askorik bildu. Fontesek (2014: 109) Palentziakoa zela zehazten du. Eta ABCn topatu ahal izan den artikulu nekrologikoan (ABC, 1969/III/02, 22 or., ‘Fallece en Bilbao el periodista don José Rodríguez Ramos’), bere kazetari ibilbidea La Voz de España, El Diario Vasco eta bere zatirik handienean El Correo Español egunkarian burutu zuela irakur daiteke.
