[Nazioartea] Mantinadak, Grezia
Nikolaos Nikolidakis
2025-11-20
Mantinadak Grezia –
Bizitza mantinada bat da
eta sentitzen ez duenak
pentsatu arte
festa amaitu da
Artikulu hau mantinada honekin hastea erabaki dut. Itxuraz kontzeptu sinple bati buruz aritu daiteke, baina Mediterraneoaren erdialdean, Kretako uhartean, dagoen herri filosofiko baten jakinduria eta asmamen guztia ezkutatzen du. Bizitza mantinada bat da, orduan. Baina hamabost silabako bertso soil batek hainbeste gai polemiko eta filosofikoren funts osoa jaso al dezake? Hala nola bizitza, heriotza, denbora, patua edota existentzia bera? Jarrai nazazu bidaia honetan, Kretako zelaietara, mendietara, hondartzetara, kafetegietara, sukaldeetara, lantegietara, galdaretara… non jende xumeak erantzun propioa eman zien galdera horiei, beren lan pertsonalaren eta bizitzaren aldeko borrokaren bidez.
Baina zer da mantinada bat?
Kretako mantinada Kretako dialektoan hamabost silabako bertso errimatuak dituen kopla bat da, esanahi independente eta osoa duena eta bertute poetikoak dituena (Michaels Kafkalas, Gida Kretako Mantinadara, Anastasaki argitaletxea, Atenas 1998, 142. or.). Kretako mantinada terminoari erreferentzia egiten diogu, herri-bertsoen adierazpen mota hau Greziako beste leku batzuetan ere agertzen baita, hala nola Zikladetan, Dodekanesoan eta Trazian.
Mantinada terminoa italierazko mattinata (goizeko abestia) hitzetik dator eta uste dugu nahiko ezaguna egin zela uhartean Veneziak agintzen zuen garaian. Garai hartan, Europako Pizkundearen korronteak bertako biztanleak inspiratu zituen. Jakina, jaiaren ondoren gazteek kalezuloetan eta kaleetan abesten zituzten koplen sustraiak Antzinako Greziara doaz.
Lehen erregistroak
Zaila da argitzea noiz hasi zen mantinaden erregistroa Kretan, ahozko tradizioa baita, eta batez ere jaietan eta ekitaldi sozialetan ematen baitzen. XVI. mendearen eta XVII. mendearen hasieraren arteko aldia erabakigarritzat jotzen dugu, lehen hamabost silabako lanak agertu baitziren, hala nola Georgios Chortatzisen Erofili eta Katsourbos, Bergadisen Apokopos, eta Vitsentzos Kornarosen Erotokritos lan liriko zoragarria.
Nahiago dut zurekin hilda egon
beste batekin bizirik baino.
Zuregatik jaio zen
munduan nire gorputza.
(Erotokritos, Vitsentzos Kornaros)
Mantinaden ibilbidea
Mantinadak bere ibilbidea jarraitu zuen denboran zehar, Kretako bizitzaren alderdi sozial guztietan egon zen beti presente. Uharteko biztanleek mantinadekin adierazten zuten beren maitasuna, bizitzari buruz filosofatzen zuten eta beren sufrimendua, atsekabeak eta pasioak partekatzen zituzten haiekin. Bizitzaren poza, tristura edo heriotzarekiko mespretxua adierazten zuten. Haiekin, oro har, beren barne mundua, beren pentsamenduak, nahiak eta beren aldarte mentala adierazten zituzten. Eta hori guztia hamabost silabako bi bertsoren tarte estuan.
Iraganeko Kreta menditsuan, mutil batek debekatua zuen bere maitasuna modu irekian adieraztea. Gauza bera gertatzen zen emakumeekin, bekatutzat jotzen baitzen gizon batenganako interes agerikoa erakustea. Moral zorrotz hauek, noski, azkenean sevda —Kretan maitasun suharrari esaten dioguna— baretu baino, gehiago indartzen zuten eta mantinaden idazketan funtsezkoak izan ziren, diskretuak eta zuzenak “musikari on baten bala” bezala.
Zure atetik pasatzen naiz
begiak jaisten ditut
Auzoagatik egiten dut
baina zutaz harrotzen naiz.
(ezezaguna)
Maite duenak bakarrik
sinets dezake
nola maitasunaren atsekabeak
pentsatzea galarazten dion.
(Manolis Kosmadakis)
Eta emakumeek beren erara erantzun zioten “mantinada deiari”:
Esaiezu, esaiezu, diot,
esaiezu zure begiei
ni ez apuntatzeko
zure aurretik pasatzen naizenean.
(anonimoa)
“Ez dizut eskatzen maitatzeko,
mesede bat egiteagatik
baina ez duzu
emakume hoberik aurkituko”
(anonimoa)
Eta mantinada kaleko, larreko eta eguneroko bizitzako poesia denez, bere edukia askotan umorez eta garraztasunez beteta zegoen, mundu herrikoian ohiko elementuz. Herrietan, zehazki Rethimnoko prefekturan, abesten den mantinada tipiko baten adibidea da honakoa.
Andrezale baten semea naiz
eta herrikoa ere banaiz
eta gustuko ez banauzu, neska
hartu Rethymnoko mutil bat.
(ezezaguna)
Maiz gertatzen ziren jai giroko elkarrizketa umoretsuak mutil gazteak neska bati hurbildu nahian zebiltzanean, baina honek mantinada dibertigarri batekin bere lekuan jartzen zituenean.
Mutil katxarroa deitzen didate, herri guztietan.
Eta esan eta esan sarri, benetan sinetsi nuen.
Ez sinetsi entzuten duzun guztia, asko ipuin baitira,
begiratu zure ispiluan, egia jakiteko.
(anonimoa)
Jakina, mantinada filosofikoak ere bazeuden. Oraindik ere entzuten dituzunean hunkitu eta haien sortzailearekin identifikatu egiten zara, jende horren jakinduriaz eta mantinaden bidez pentsamenduak kanporatzeko zuten beharrak txundituta. Hori gaur egun desagertzen ari den zerbait da.
Kexaz negar egiten dut,
minez hausnartzen dut,
nola den dena alferrik
nire mundu faltsu honetan
(anonimoa)
Ez kontatu zure atsekabeak horrela.
Segi aurrera, ez kezkatu.
Baina zeruak ere koloreekin
bere euriak ospatzen ditu.
(Nikos Nikolidakis)
Kretako historia bereziki nahasiak, eta zehazki Veneziako agintearen garaiak eta ondoren etorri zen Otomandar Inperioarenak, eragin handia izan zuten uhartean; ondorioz, gerra egoeren krudelkeria, erregimen aldaketa eta askatasun nahia jorratzen zituzten mantinada asko sortu ziren.
Mendiek orro egiten dute
Psiloritisek negar egiten du
Adorea jaio zen
Kreta uhartean
(Agnostou)
Sfakiako putzuak ere
sakonak dira eta ez dute hondorik,
azpian odola aurkituko dutela
beldur direlako
(Kostís Frangoulis)
Kreta hainbat zibilizazioren bidegurutze izan da. Uhartean hainbat zibilizazio bizi izan dira, hala nola arabiarrak, egiptoarrak, armeniarrak, veneziarrak, otomandarrak, juduak… Horrek eragindako marruskaduraren bidez, Kretako hizkuntza uhartean hitz egiten ziren hizkuntzetatik hitzak mailegatzen eta Kretako dialektora egokitzen hasi zen. Horrela, denbora kontua izan zen hitzak eta esaldiak hizkuntzara gehitzea, eta, pixkanaka, mantinadaren munduan sartu ziren.
Beti esertzen naiz zu ikusten zaitudanean
zutik egon ezin bainaiz,
laztana, zurekiko pasioaren aurka
nola borrakatuko dut.
(ezezaguna)
Kretako Musika
Mantinadek ezin izan zuten Kretako musika baino bikotekide egokiagorik aurkitu. Lotu eta elkartu egiten dira, behar den lekua betez edo hustuz. Eta erritmikoki bat datozen Kretako dantzekin konbinatuta, harmonia osoa sortzen dute dantzariaren, lira-jotzailearen eta mantinadologoaren artean.
Kretako musikak laztantzen dituen instrumentuak lira eta biolina dira arku instrumentuetatik, lautea eta mandolina hari instrumentuetatik, eta haize instrumentuetatik askomandoura, bandourakia eta hampiolia. Kretako ekialdean gitarrak askotan laguntzen dio melodiari. Azkenik, perkusio instrumentu batzuk ere aurkitzen dira, gehienetan daoulakia eta pitxerra. Jaietan jotzen duen taldearen eredua batez ere lira edo biolina, lautea eta mandolina da. Bi instrumentu dituen orkestra bati, hala nola lira bat eta laute bat, edo biolin bat eta laute bat, zygia deitzen zaio. Kretako musika gehiena konbinazio honetan idatzita dago. Ondoren, musikari bakoitzaren esku dago zein instrumentu gehitu multzoari, haizezkoa edo perkusiozkoa izan. Horrek ez du esan nahi laguntza instrumentuak ezin direnik bakarrik jo, hala nola hampiolia (txistuaren antzeko instrumentu bat) artzainaren ezaugarri nagusietako bat, beti bourgialian (zorroan) gordetzen dena ardiak zaintzen dituen bitartean jotzeko. Kretako musikaren sustraiek urte asko dituzte atzera, eta melodia askoren kasuan ez dago argi nor den haien sortzailea. Hori musika partituretan idazten ez zelako gertatzen zen, musikari bakoitzaren buruan sortzen baitzen eta zuzenean jaietan jotzen. Haietan, beste musikari batek entzuten zuen eta bere zerbait gehitzen edo kentzen zion, horrela melodia berri bat sortuz. Jakina, musikari jakin baten konposizioa direla frogatzen diren melodiak ere badaude. Egun, Thanasis Skordalos eta Kostas Mountakis hartzen ditugu Kretako musikaren ordezkari nagusitzat. Izugarrizko aniztasuna eta ekoizpena izan duten artistak dira. Kasik ezinezkoa da festa batera joan eta haien konposizio bat ez entzutea.
Une honetan, neroni lira-jotzailea izanik, artikulugilearen posiziotik laburki atera eta narratzailearen posizioa hartu nahi nuke musikak, mantinadak, kuadrillak, lirak… niretzat zer esan nahi duten kontatzeko, bizi izan ditudan bezala. Haurtzaroan entzun nituen istorioak, eta nola borrokatzen nintzen nire buruan irudiak sortzeko, haietara bidaiatu ahal izateko. Dena nire “babeslekutik” hasten da, Rethymnoko Agios Vasilios probintziako mendiko herrixka batetik, Vryssesen.
Han, Asiderotas izeneko mendi basati baten magalean, platano erraldoien eta ur korronteen artean, lehen aldiz lira eta mantinadekin harremanetan jarri nintzen. Mutiko nintzela, gogoratzen dut plazan, kalezuloetan, mendian jostatzen nintzela beste umeekin, benetako gerrillarien antzera. Beraz, jolasean zehar, turbante eta praka zabaleko[1] agure bat pasatzen zen eta mantinada bat, abesti bat edo aho-korapilo bat kontatzen zigun. Edo buruko zapia eta mantala zituen izeba batek sehaska kantak eta pasadizo gozoak kontatzen zizkigun. Baina baita ere gogoratzen dut mutikook abestitxoak asmatzen genituela. Normalean, gure herrira mendian “gerra” edo zelaietan futbolean jolastera etortzen ziren inguruko herrietako haurrak zirikatzeko.
Magia guztia, noski, ilunabarrean hasten zen, ilargia mendiko ezkutalekutik ateratzen hasten zenean, eta banan-banan, parrandazaleak une horren zain baleude bezala, herriko plazara jaisten ziren kafetegietara, eta handik aurrera, lira eta lauteekin ezarritako ibilaldi mistikoa egiten zen: Kantada.
Kantada hitza latinetik dator (cantare – abestu). Veneziako ohitura bat da, kretatarren izaera erromantikoari egokitzen zitzaion askoren artean bat, eta pixka bat “josi” ondoren, beren estandarretara eraman zuten. Zaharrenek kontatu didatenez (gazteagoa naiz eta ez nituen ondo ezagutu kantadak), herriko gazteak, lotsa kentzeko raki pote batzuk hartu ondoren, herriko ateetan ate joka hasten ziren, lo gelditu zen parrandazale bat esnatzeko, edo neska baten leihoan taldeko abeslariren batek bere maitasuna aitortzeko, ilargiaren itzalean ezkutatuta. Ez dezagun ahaztu herrietako elektrizitatea eta argiztapena askoz beranduago iritsi zirela, 70eko hamarkadan.
Esnatu! Apustu bat egin baitut
eta esnatzen ez bazara, galdu egingo dut
eta hori egiten badidazu
hobe dut hiltzea.
(ezezaguna)
Esnatu eta ez errukitu
loaren gozotasunaz
Nire lagun-minekin
abesti bat abestuko dizugu
(ezezaguna)
Nire osaba Sifisek kontatu zidan beste istorio bat da udan ohitura zela jaiaren eta abestiaren ondoren, egunsentia baino lehen, Agios Panteleimonasen kaperara joatea. Bertatik Vryses eta inguruko herriak ikus daitezke. Eguzkia agertzen den bezain laster, Vasilis Zaharraren lirak Mountakisen Goizeko Izarraren egunsenti goxoa abestia jotzen hasten ziren.
Goizeko Izarraren egunsenti goxoa
eta ez dut lorik hartzen
eta gau osoan pentsamenduak
nire begietara ekartzen zaitu
Iraganeko oroitzapenak
Liraren inguruko nire lehen oroitzapena mutiko nintzenekoa da, kantataren atzetik ibiltzen, liraren soinuak liluratuta. Batzuetan basatia eta hezigabea izaten zen, harriak irentsi nahi dituen uholde bat bezalakoa, herri inguruan bueltaka dabilen basahuntz baten modukoa. Eta beste batzuetan leuna, gozoa zen, eta uda betean haize fresko bihurtzen zen. Isurtzen zuen ur hotza, egarria asetzen zuena, baina ez ur egarria, baizik eta maitasun, amodio, lasaitasun edota bake egarria.
Uste dut urak paper erabakigarria izan duela Vryssesen bizitzan. Garrantzitsua da herri batentzat plazan eta herriaren inguruan ur iturri amaigabeak izatea. Bai lorategiak eta soroak ureztatzeko, bai jendeak, herriko plazan ur freskoa edateko, herrikoekin hizketan ari diren bitartean. Nire aldetik, ez zait ur korronteetako iturrietan burua busti, platano zaharraren itzalean eseri eta mendiko haize freskoa hartzea baino ezer lasaigarriagorik bururatzen. Mantinada bat ere asmatu nuen han. Lanaren antsietate eta arazoek itota, herrira iritsi eta egin nuen lehenengo gauza iturriko ura edateko makurtzea izan zen.
Makurtu eta edaten dudanean
txorrotako ura
atsekabeak itzaltzen direla uste dut,
eta mutil gazte bat naiz berriro.
(Nikos Nikolidakis)
Taldeetan, kantatetan, jaietan… beti presente nengoen arren, urte batzuk igaro ziren soinu honek sentimenduz bete ninduen arte, lira hartu eta ikasten hasteko ausardia aurkitzeraino. Teknika handia eskatzen duen instrumentu berezia da, zailtasun maila handikoa. Jakina, nire ustez, hori ez da zatirik zailena. Benetako zailtasuna zure mundu mentala, zure esperientziak, zure meraklikia (Kretan pasioari deitzen dioguna) instrumentu horrekin adieraztean datza. Lira jotzen hasten zarenean deabruarekin akordio sekretu bat egingo bazenu bezala da. Zure arimaren zati bat lirari saltzeko prest egon behar duzu, gozo-gozo jo ahal izateko. Lira-jotzaile ororen prezioa da hori.
Gaur egungo Kreta
Gaur egun, abiaduraren eta Interneten aroan, gauzak izugarri aldatu dira. Teknologiaren garapenarekin, gizakiaren bizitza errazagoa bihurtu da, lehen egun bat edo bi behar zituzten lanak eta ekintzak orain ordubetean edo bitan egin daitezke. Distantziak desagertu egin dira, eta orain, botoi bat sakatuta, munduko edonorekin komunikatu zaitezke edozein unetan. Aldaketa honek, noski, onura asko izan ditu eta gizakiei asko lagundu die. Hala ere, “behar” hodei bat ere ekarri du gure buruen gainera. Pertsona batek dagoeneko mentalki nekagarria den bulegoko lanaz gain, hainbat zaletasun ere egokitu behar ditu, atzerriko hizkuntza bat ikasi eta baita ere ariketa fisikoa egiteko denbora atera.
Hala ere, ordutegi estresagarri honen barruan ez dago tarterik erlaxatzeko edo naturan paseatuz norbere buruarekin denbora pasatzeko. Natura beti izan da inspirazio iturri handiena mantinadologoentzat: mendietan paseatzea, nonahitik zetozen usainak hautematea, lorategiaren zaintza… hori guztia pentsamendu edo mantinada baten sorburu ziren. Baina orain? Nola idatzi daitezke mantinadak? Apartamentu eraikinen barruan? Zortzi orduz bulego batean eserita eta gainerakoak hainbeste eginbehar betetzeko korrika? Zalantzarik gabe, mantinada ederrak sor daitezke oraindik eta jai dotoreak ere egiten dira, baina magia, arima, galtzen hasi da. Gizakia naturatik urruntzen den heinean, bere arima ere ahuldu egiten da. Entzuteari eta behatzeari uzten dio, bere zentzumenak lausotzen dira. Lore hutsalenenak ere badu usain bat partekatzeko, baita zuhaitz txikienak ere itzal bat atseden hartzeko, zeure burua askatu dezakezun bitartean, hori guztia sentitu ahal izateko.
Amaitzeko, ezin nuen artikulu hau bukatu arestian aipatu dudan guztia biltzen duen, baina baita gizaki gisa adierazten nauen, mantinada bat gabe.
Maitatu alde guztietan
eta norabide guztietan
Orduan gizaki deituko zaituzte
eta gizaki gisa biziko zara
(Dermitzogiannis)
GLOSARIOA
- kopeli: mutil gaztea. Kretako dialektoan erabiltzen duten hitz bat da, “kopela” (neska) hitzarekin nahasteko oso erraza dena. Horregatik, testuaren hainbeste tokitan itzultzaileak “neska”-tzat hartzen du.
- sevdas eta jagili (jatorri turkiarra duen hitza): maite-sua, pasioa, grina. Maitasun, amodio testuinguruan erabiltzen da (Nik maite-sua erabili dut).
- merevo: baretu, otzandu,
- morfonios: mutil katxarroa
- Rethimno: Kretako hiri bat.
- Psiloritis: Kretako mendi garrantzitsua
- leventia: itzultzeko oso zaila den kontzeptu bat da, Kretako eta orokorrean Greziako gizonezko ezaugarri funtsezkoa: Kemena, Adorea, Ausardia, Harrotasuna.
- hampioli: instrumentu bat, txistuaren antzekoa.
- bourgiali: zorro bat.
- Vrysses eta Agios Basilios: Nikos-en herria eta eskualdea.
- raki: likore bat, oso ohikoa Kretan, orujo-aguardiente bezalakoa.
- mpistikos: lagun min
- gero: zahar
[1] Kretako agure askoren ohiko janzkera: praka beltz oso zabalak eta turbantea
