Badator "Azken afaria", Gaztelumendi anaien bigarren komikia
“Martinek badauka amildegitik erortzeko beldurra, amildegi hori zehazki zer den jakin gabe”
Badator “Azken afaria” Gaztelumendi anaien bigarren komikia –
Lau urte igaro dira Gaztelumendi anaiekin elkartu ginen azken alditik, etxe honetan plazaratu behar zuten Bidea da borroka komikiaren inguruan solasteko. Musukoak jantzita egin genuen orduan elkarrizketa, haien lanaren nondik norakoak aletzeko. Bertsolaritzari buruz baino, bertsolaritzatik egindako obra zela adierazi ziguten orduan, belaunaldi baten nahiez eta ezinez hitz egiten zuena, Martin Artola bertsolariaren larrutik. Martin Bertsolari Txapelketa Nagusiko finalera sailkatu da, eta BECera autoan doan bitartean bere bizitza errepasatzen hasten da, une horretara eraman duen faktore sorta ulertu nahian. Orduan agertuko zaizkigu euskara, prekarietatea, indibidualismoa, gaztetxeak, borroka armatuaren ondorengo eszenatokia, genero arrakala, musika, erreferentziak (edo erreferentziarik eza), lagunartea…
“Nirea ere baden garai arrotzean/ zeinek etorri nahi du nirekin kotxean?” abestu zigun Martinek. Kotxea aparkatu zuen, eta orain, lagunekin geratu da afaltzeko. Bertsolari aldizkariaren aurtengo neguko alea egosten dabiltza Beñat eta Unai, elkarrekin egingo duten bigarren lan luzea: Azken afaria.
2021ean amaitu zenuten Bidea da borroka. Denborak ematen duen perspektibatik, zer moduz jalki da zuen lana? Zer-nolako oinarria eman dizue bigarren pauso hau emateko?
Unai: Nik uste, ez dela hainbeste denbora pasatu, garaia ez dela hainbeste kanbiatu. Gu kanbiatuko ginean agian gehiago. Gero, niri gertatzen zaidana zera da, oso gaizki daramatzadala neronek iraganean egindako lanak, beti ikusten dut zer hobetu… Komiki berria egiterako garaian hori geratu zait, oso garbi neukan zer hobetu nahi nuen eta zer ez. Baina ez da liburu bezala falta zaiona, baizik eta gehiago nire marrazkien inguruko zerbait. Bestela esango nuke oraindik nahiko aktualitate izaten jarraitzen duela liburuak, ez nuke gaizki zahartu denik esango.
Beñat: Alde batetik, liburua, berez, enkargu bezala sortu zen, eta uste dut enkargu baino gehiago jolas bezala hartu genuela. Nahiko liburu jolastia da. Esan nahi genituen gauza batzuk esaten ditugu, baina arin kontatua da dena, tonua ere nahita bilatua da. Alde horretatik uste dut ondo funtzionatu zuela. Bertso munduan ibilitako jende askok esan dit beraiek ere bizi izan dituztela horrelako egoerak eta nahiko identifikatuta sentitu direla, batez ere gure belaunaldiko jendea. Beraz uste dut bere funtzioa bete zuela, eta, noski, gauza pila bat hobetuko nituzke orain.
Beste alde batetik, bion artean sekula horrelako zerbait egin gabeak ginen, eta badakigu prozesuan zehar nola funtzionatu genuen. Bigarren bat egiteko, horrek beste lasaitasun bat eman digu, badakigulako lehenbizikoa nola egin genuen, zertan asmatu genuen eta zertan ez, eta esango nuke gure arteko funtzioak ere garbiago dauzkagula.
Era berean, zerbait ezberdina egin nahi duzu, aurretik esan ez den zerbait, jarraipen hutsa izatetik harago, beste zerbait izan dadila. Exijentzia puntu bat izan da hor, eta horrek pixka bat zaildu du bigarren hau enfokatzea.
Unai: “…oso gaizki daramatzat neronek iraganean egindako lanak, beti ikusten dut zer hobetu… Komiki berria egiterako garaian hori geratu zait, oso garbi neukan zer hobetu nahi nuen eta zer ez”
Zure gidoigile ikuspegitik, lehen aldia zen komiki formatuan zerbait kontatu behar zenuela. Bigarren aldi honetan lur hartu duzu… Horrek joko gehiago ematen al dizu? Nondik zabiltzan jakitearen sentsazioa?
Beñat: Lehendabizikoan istorioa aurkeztu behar genuen, baita pertsonaiak ere. Segur aski, lehen komikiaren lorpen handienetako bat pertsonaia guztiak eszenatoki batean kokatzea izan zen. Hori da jokoa, bertso munduko profil diferenteak leku berean kokatu eta bakoitzaren pentsamenduak elkarren ondoan jartzea. Noski, bigarrenerako pertsonaia horiek eginak daude, eta beste zerbait eskatu behar diezu. Aurretik erabili duzun material batekin beste zerbait bilatu behar duzu. Gidoia amaitzen ari garen une honetan esango nuke lortu dugula istorioari beste buelta bat ematea, eta pertsonaia horiek balio izan digutela bestelako kezka batzuk ere azaltzeko. Baina bai, hasieran bai kosta zitzaidala zerbait diferentea egitea, prozesua neketsuagoa izan da.
Unai: Beñaten kasuan esan nahiko nuke aurreko komikian modu batean aurkezten zizkidala eszenak. Demagun, esanez lau binetatan ikusten zituela. Eta nik hiru bineta eta orri osoko marrazki bat egiten nituen. Berak esaten zidana moldatu egiten nuen. Oraingoan oso gutxitan hartu dut lizentzia hori, oso ongi ikusi baitut nola aurkeztu dizkidan eszenak.
Beñat: Oraingoz… (barreak)
Unai: Komiki hizkuntza hobeto maneiatzen duela ikusten da.
Epika faltak, noraezak, konpromiso faltak, prekarietateak… zeharkatzen zuten Martinen existentzia, bizi zuen testuinguruan bere burua nola kokatu ez zekien “klase ertaineko” gizon, euskaldun, gipuzkoar, hetero… Lehengo lepotik al dauka burua?
Beñat: Okerrago dago (barreak). Dezente sufriaraziko diogu Martini bigarren honetan. Zein da diferentzia? Lehendabiziko komikian gai askoz hitz egiten dugu, baina batez ere bertso munduan zentratzen zen, eta Martinen historia kontatzen zen, bertsotan hasi zenetik finalera iritsi zen arte. Horren baitan kontatzen zen nola askotan kanpotik begiratuta zure momentu onenean zauden, badirudiela ez duzula krisirik pasatu, baina Martin Bidea da Borrokan krisi existentzial batean dago bertsolaritzari dagokionez, bere lekua zein den ezin definituta. Esango nuke denok pasatu dugula eta etengabe gertatzen den zerbait dela, ez dauka soluziorik. Soluzio bat emango diozu eta handik bi urtera beste krisi batean izango zara, horretatik ikasten delako.
Oraingo komikian krisia ez dago bertso munduari lotuta. Alde batetik bere esparru intimoari lotuta dago, eta bestetik bere esparru publikoari. Oraingoz ez dugu gehiago kontatuko, baina bi gauza gertatzen zaizkio aldi berean, eta hortik abiatzen da bere bilaketa. Bilaketa ez da hainbeste bertso mundukoa, baizik eta bera non kokatzen den, zer egin nahi duen bere bizitzarekin, aurrera nondik begiratu nahi duen. Bertsolaritzak krisi hori kontatzeko balio dio, eta sorkuntza bere burua kokatzeko erabiltzen du. Bertsolaritzak zeharkatzen du, baina ez da bertsolaritzan zentratutako krisi bat.
Unai: Lehen komikian bere bizitzako helburua kontatzen da, bertsolari izate horren bidea, bere inguruak zenbat lagundu izan dion bere amets horretan. Orain, puntu horretara iritsi denean, bere ingurua geratu da kolokan.
Beñat: “Oraingo komikian krisia ez dago bertso munduari lotuta. Alde batetik bere esparru intimoari lotuta dago, eta bestetik bere esparru publikoari”
Bidea da borrokaren atzetik datorren bigarren atal gisa hartu behar dugu Azken Afaria, edo sorkuntza independente gisa?
Unai: Biak, esango nuke. Azken Afaria hutsetik irakurtzen has zaitezke, istorio bat da, hasi eta buka. Ulertzen dela esango nuke. Bidea da borroka irakurrita izanez gero, pertsonaiak kokatuak izango dituzu, beraz, gomendagarriagoa da.
Istorioaren hari narratiboa kuadrillarekin egingo duen afari bat izango da. Kokatuko gaituzue mahaian, mesedez?
Beñat: Komikiak bi denboratan jokatzen du (lehen ere formula bera erabili genuen). Alde batetik afari bat dago, bertso eskolako lagun zaharrekin, eta hor daude lehen komikiko lagunak: Iparra, Ekhiñe, Sara eta Urko (Urko ez da berez bertso eskolakoa, baina beti dago Martinen ondoan); eta gero Fermin izeneko beste pertsonaia bat dago afarian, baina ez dugu berari buruz ezer kontatuko oraingoz. Urteak pasa dira azken aldiz egon zirenetik, bakoitzak bere egoerari buruz hitz egingo du, eta komikian beste denbora lerro batean kontatuko da Martinen krisia, krisi bikoitza. Krisi horretatik afarira bitartean mahaian dagoen lagun bakoitzarekin egongo da, eta lagun bakoitzak krisi horretatik ateratzeko alternatiba bat eskainiko dio.
Bizi proiektu kolektiboen inguruan bakoitza non kokatzen den, gurasotasunaren inguruan, lanbideari lotuta bakoitzak ze erabaki hartzen dituen… Bizitzan denok pasa behar ditugun ardatzak, eta bakoitzak bere erabakiak hartzen ditu, ez dago denoi balio digun erabakirik. Beste pertsonaiekin esploratzen du Martinek haiek hartutako erabakiak, eta horren aurrean berak berea hartu, ardatz horiei lotuta.
Azken afaria. Munduan inoiz egin den koadro ezagunenetarikoa, Leonardo da Vincik marraztua. Gauza asko iradokitzen dituen koadroa da: taldea, bikote harremanak, traizioa…
Beñat: Izenburuarekin jolas egin dugu. Ez ditugu atera ondorioak, baina noski, loturak badira.
Unai: Hari narratiboa afari bat delako aukeratu genuen izena. Egia da koadroak antzeko eszena erakusten digula: lagun talde bat, eta norbait erdian. Denak berari begira, bere krisia dela eta. Koadroak oso ongi irudikatzen du kontatu nahi genuena.
Beñat: Azken Afaria gure adinean gertatzen den zerbaitekin oso lotua da. Gaztetan ia astero egoten zara jende batekin, gero hilabetean behin, ondoren hiru hilabetean behin… konturatzerako urteak pasatzen dira lehen oso lagunak ziren horiekin elkartzerako. Komikiko afaria hori da, aspalditik egon ez den jende baten afari bat, ziurrenik azkena izango dena. Ez azkena zentzu dramatiko batean, baizik eta geroz eta zailagoa delako jende horrekin elkartzea, elkartzen zituzten gauza horiek ere ahultzen joan direlako, distantzia geroz eta handiagoa delako.
Beñat: “Azken Afaria gure adinean gertatzen den zerbaitekin oso lotua da. Gaztetan ia astero egoten zara jende batekin, gero hilabetean behin, ondoren hiru hilabetean behin… Konturatzerako urteak pasatzen dira lehen oso lagunak ziren horiekin elkartzerako”
Negu Gorriak taldearen letrak aurkituko ditugu komikian, Xalbadorren eta Bilintxen bertsoak… Erreferentziak jartzerako orduan barrura begiratu duzue gehiago, edo egungo testuingurura?
Beñat: Ez dugu ahalegin berezirik egin ahalik eta erreferentzia anitzen egon daitezen. Nik behintzat egin dudan ahalegina izan da ni neu mugitzen nauten erreferentziak aipatzekoa, eta ez dadila ezkutuan geratu, azaldu dadila guk ere nondik jan dugun eta nondik datorren gure heziketa emozionala.
Unai: Nik uste, horrek aurreko komikian funtzionatu zigula. Gure belaunaldiaren ezkutuko erreferentziak azaltzen dira, oso presente dauzkanak, eta oraingoan ere ez gara horretatik aldendu. Besteei gustatuko ote zaienaren bila hasiz gero ez luke bide bera izango.
Beñat: Jolas bat ere badago, nahiko modan baitago jotzeari utzi zioten taldeak bueltatzea, eta lehen oso erreferente izandako jende bati gaur egun ere erreferentzialtasun bat aitortu behar izatea. Badago horrekin puskatzeko nahia.
Lehen trazuko estiloari fidel jarraitu al duzu, Unai? Nolakoa izan da marrazketa prozesua?
Unai: Erabat aldatu dut. Eskuz marraztea gustatuko litzaidake, baina denbora asko eskatzen du. Aurrekoan pandemia zegoen tartean, nik ere denbora libre gehiago neukan, eta aukera ematen zidan lehenbizi eskuz egin eta gero eskaneatzeko. Orain zuzenean ordenagailuan egiten ari naiz. Egia da digitalki gaur egun aukera asko daudela, eta lortzen dudan emaitzari begira ez dut uste hain ezberdina izango denik. Esango nuke asebeteago sentitzen ari naizela, gauza batzuk aldatuta, sinplifikatuz, itzalekin gehiago jokatuz.
Musikari batek ere antzeko zerbait esan ahalko lizuke: “Disko honetan horrela sentitzen nuen musika”. Ba ni bizitzako fase honetan horrela harrapatu nau: sinplifikatzen, ertz gehiagoko marrazkiak, itzal gehiago… Batzuetan iraganeko marrazkiei begira, ez dakit, agian horrela esatea ez da modu zuzenena, baina oso zintzoak iruditzen zaizkit, ume ukituarekin… Oraingoan saiatu naiz gauza batzuk iluntzen, edo zikintzen… Hori izan da egin dudan aldaketarik handiena. Kolore berak mantendu ditut, bestalde.
Beñat: Nik badakit Unairi bereziki kostatzen zaiola animaliak marraztea. Nire iruditerian animaliak beti oso presente eduki ditut, eta aurreko komikian dezente zentsuratu nuen nire burua animaliak ez erabiltzeko. Oraingoan lehen erabili gabe utzi nituen denak sartu dizkiot.
Unai: Baina oso espezifikoa izan beharrik ere ez dago. Batzuetan, begiak marraztuta ia animalia bat egotearen sentsazioa ematen du.
Beñat: Martinek txakur bat dauka, eta aldi berean komikian zehar otso bat agertuko da, animalia basati bat.
Unai: Niretzat otsoa kontrolatu ezin duen zerbait da. Bizitzako beste kontu batzuk aldatzen saiatu daiteke, baina otsoarekin ezin du. Otsoa da kanpotik begira dagoena eta erabakiak hartzen dituena.
Beñat: Martinek badauka amildegitik erortzeko beldurra, amildegi hori zehazki zer den jakin gabe. Ikusten du esparru publikoan zerbait gertatzen zaiola, eta pribatuan beste bat. Ikusten du zulora doala, baina zulo hori zer den jakin gabe, eta otsoak hori sinbolizatzen du.
Unai: “Musikari batek ere antzeko zerbait esan ahalko lizuke: “Disko honetan horrela sentitzen nuen musika”. Ba ni bizitzako fase honetan horrela harrapatu nau: sinplifikatzen, ertz gehiagoko marrazkiak, itzal gehiago…”
Azken urteetan komiki ugari plazaratu dira bai Euskal Herrian eta bai atzerrian. Ze obrek izan dute eragina zuengan?
Unai: Denbora gutxiago daukat komiki ezberdinen bila ibiltzeko. Ez nuke esango azken bi urteetan aurretik ezagutzen ez nuen inor ezagutu dudanik. Gehiago nabil estilo bila, trazoa, sinplifikazioa…
Beñat: Lehendabizikoa ateratzerakoan deskubritu nuen Zerocalcare, eta komiki asko irakurri nituen denbora gutxian. Aldiz, bigarrenaren enkargua jaso genuenean, berdina egiten saiatu nintzen, eta kalte egin zidan, erabat. Zerocalcare deskubritzea argia deskubritzea bezalako zerbait izan zen, hori zen egin nahi genuena, hori bertso mundura ekartzea. Bigarrengoan hortik urrundu egin behar nintzela ikusten nuen, distantzia bat hartu dut.
Unai: Behin komiki hizkuntza ulertuta, komiki on bat egiteko ez da hain garrantzitsua zure burua janzteko irakurri duzun hori komikiak izatea. Edozein liburuk, edozein pelikulak, edozein fikziok… balio dizu, oinarria baduzu.
Eta bertsoa?
Unai: Bai, baina zuk pentsatu bertso batean zenbat toki daukazun, orri bat, bi…
Beñat: Egia da bertsotan egiten dugun lanketa lotua dagoela gero komikian ikusten denarekin, eta bertsotan dugun kontatzeko modua zeharka ekarri dugu komikira. Nabaritzen da gidoia nik idatzi dudala, bertsotan ere antzeko kezkak dauzkadalako. Baina inspirazio moduan nobelak erabili ditut gehiago, kasu honetan, gehiago lagundu didate.
Unai: “Behin komiki hizkuntza ulertuta, komiki on bat egiteko ez da hain garrantzitsua zure burua janzteko irakurri duzun hori komikiak izatea”
Beñat: “Bigarren hau ez da hainbeste diskurtsotik abiatzen, gehiago abiatzen da dudetatik… eta ez ditu dudak argituko”
Deigarria egin zait, eta asko gustatu, nola tarteka orri batzuetan kontakizuna bertsoen bidez egiten den. Konparazio bat egiteko, zineman abesti bat sartu eta abesti horrek irauten duen bitartean istorioan pisuzkoa den zerbait gertatzen denean bezala da.
Beñat: Hori badago, bai. Badaude “offeko ahotsak” errimatuz diharduen kapitulu batzuk ere, eta kanta bat sartzen dugu… Nahiz eta kantan agertzen dena marrazkietan beste modu batean azaldu (nahita). Bizitzan ere, normalean, ez dugu prosan pentsatzen, ondo eraikitako esaldiekin. Gehiago pentsatzen dugu hitzekin, hitzen arteko musikalitatearekin, irudiekin… Hori ekartzeko ahalegina dago. Baina komikia ez dugu bertsotan kontatuko.
Sorkuntza aldetik zein helburu edo nahi jarri dizkiozue zuen buruari lan hau egiterako orduan?
Unai: Harro nago Bidea da Borrokaz, baina lehen aipatu dudan iraganeko lanekiko kritika hori badaukat, eta nahiko nukeena da liburuaz bezain harro egon marrazki bakoitzaz. Osotasunean, marrazki bakoitza bukatuago egotea, erremate handiagoa izatea.
Beñat: Lehen komikia diskurtsiboagoa zen, eta helburua zen bertso munduko pertsonaia ezberdinen bidez bertso munduko diskurtso ezberdinak istorio batean integratzea. Bigarren hau ez da hainbeste diskurtsotik abiatzen, gehiago abiatzen da dudetatik… eta ez ditu dudak argituko. Horrekin zintzoa izan nahi nuen gidoian. Alde horretatik ariketa zailagoa eta intimoagoa izan da, pertsonalki gehiago exijitu dit.
Zuen azken lanaren harira aurkezpen bira bat egin zenuten Euskal Herriaren luze-zabalean, hamabi bat emanaldi eskainiz. Ez ziren komikiaren aurkezpen soilak, bertso jarriak abesten zenituzten, baita bat-batekoak ere. Komiki honekin antzeko zerbait egiteko asmorik baduzue?
Beñat: Lehendabizi komikia amaitu behar dugu, eta hori ikusiko da…
Unai: Egia da oso oroitzapen ona daukadala aurkezpen haietaz. Bizitzan bi hizkuntza ikasi ditut, bat komikigintza eta bestea bertsogintza. Komikian asmatu ez dudan hori edo beste modura esango nukeen hori bertsotan beste era batera aurkeztu dugu. Oso zapore gozoa utzi zidan bira hark.
Beñat: Nik bai eskerrak eman nahi nizkiekeela biran emanaldiak antolatu zituzten denei, oso ondo hartu gintuztelako toki guztietan. Batez ere, ez zelako formatu erraza eraman eta antolatzeko: bi anaien arteko gauza bat, ez zena ez bertso saio bat, ez marrazki saio bat, nahiko gauza berezia… Oso ondo hartu gintuzten eta oso eskertuta nago.
