Gstanzl: bat-bateko bertsolaritza Austrian

Thomas Nussbaumer 2021-10-01

Argazkiak: Nussbaumer eta XDZ

Gstanzl –

Gstanzla da…

Gstanzl edo schnaderhüpfel deritzona abesti sozial herrikoia da, jatorriz inprobisatua eta estiloz independentea, alemana hitz egiten den Austriako Alpeetan, Hego Tirolen (Italia), Bavarian (Alemania) eta Suitzako zati batzuetan abesten dena. Vierzeiler (lau lerro) ere esaten zaio lau bertso laburretan edo bi bertso luzetan oinarritzen delako. Gstanzla genero poetikoa izateaz gain, musikala ere bada. Gstanzlak zenbait eredu melodikotan oinarritzen dira, eta gstanzl baten letra eta doinuak unitate gisa ikusi behar dira. Gstanzla izatez —historikoki—, Austriako abesti herrikoien oinarrizko formarik garrantzitsuena ere bada.

Gstanzlek ironia, gomendioak edo gertaera satirikoak eta txisteak izan ditzakete. Kantari bakar batek inprobisa ditzake, edo bakarlari batek kantatu abesbatza batekin batera. Gstanzlak inprobisatzen diren abeslarien bilerei honela deitzen zaie: gstanzlsingen, schnaderhüpfelsingen edo gstanzltreffen (gstanzl topaketak). Gstanzl lehiaketa antolatuak ere gero eta ezagunagoak dira. Gstanzlek paper garrantzitsua dute ezkontza tradizionaletan, eta Austria Garaiko landla dantzak ere gstanzla baliatzen du bere dantza, bertso eta txaloekin.

Etimologia

Schnaderhüpfel da termino hedatuena, baita testu zientifikoetan ere. Termino hori eta beste eratorri batzuk, hala nola schnodahaggen edo schnadergang nagusitu dira lau lerroko abestiok izendatzeko. Gstanzl hitza italierazko stanza(bertsoa) hitzetik eratorria da; orain, horixe da genero honetako kanta herrikoak izendatzeko terminorik hedatuena. Gstanzl hitza, oro har, abesti satirikoetarako ere erabiltzen da.

Schnaderhüpfel da terminorik zaharrena, eta oso interesgarria, kanta herrikoien funtzio eta aurrekari posibleak erakusten baititu. 1789an idatzi zen lehen aldiz, eta bi teoria daude bere jatorriaz. Andreas Schmeller hizkuntzalari alemanak uste du schnaderhüpfel terminoa schnitterhüpfleinetik etor daitekeela. Bere teoriaren arabera, schnader hitza schnitterren malapropismo bat da (sega makina); belar handia “segatu” (mozteko) behar dutenerako nekazariek baliatzen duten terminoa; hüpflein, berriz, hüpfen aditzari lotuta dago –ingelesez: salto egin–. Hala, hüpflein bat jauzi txiki bat da, “dantza-jauzi txikia” esateko perifrasia. Schmellerren arabera, beraz, schnaderhüpfel sega-makinen dantza txikia da.

Bigarren teoriaren arabera, schnader hitz zatia schnattern aditzarekin lotuta ikusi behar da (berriketan aritu). Hala, schnaderhüpfela erraz abesten eta hitz egiten den kanta bat litzateke, hitz jokoetan oinarritua. Schnaderhüpfel edo gstanzlak adierazteko terminoak oso desberdinak dira eskualdeka. Gaur egun ere, Austriako, Bavariako eta Suitzako eskualdeetako herri-kulturan honako adierazpen hauek aurki ditzakegu: stückl (pieza laburra), schandliedlein (lotsa eragiten duen abesti satiriko-barregarria), vierzeiliger [lau lerro(koa)], flausnliadl (zentzurik gabeko kanta), trutzgsangl (desafio edo erresistentziako kanta laburra), tanzl (dantza txikia), stagraafliedle (kanta inprobisatua) eta abar.

Alpeetako eskualdeetan ez ezik, Alemanian eta Austria Zaharrean ere zabal hedatu zen gstanzl inprobisatuak abestea, hala nola Bohemian eta Moravian. Hitz horiek guztiek adierazten dute forma gstanzlen ezaugarri bat dela: kanta labur bat, gehienetan lau lerrokoak, bi atalak —letra eta melodia— berdinak dituena. Nagusiki dantza-kantak ziren. Austriako lehen folklore-liburuaren argitaratzaile Franz Éiνkak eta Julius Max Schottkyk honela zioten 1819ko Oesterreichische Volkslieder ihren Singeweisen (Folklore austriarra eta bere melodiak) liburuko hitzaurrean: “Austriako mendizaleek schnadahipfel deitzen diete eurek asmatutako lau lerroko abestiei, hain zuzen ‘dantza alemanaren’ melodien gainean abesten direnak (3/4 neurriko, 8 atal)”. Gaur egun dakigunez, “dantza alemana” izena erabili zen Alpeetako oinarrizko dantza zen ländlerrak izendatzeko.

Historia

“Gstanzl and dance” gaiak schnaderhüpfelen iturri, deskribapen eta bilduma zaharrenetara eramango gaitu zuzenean. Johann Strolz epaile tiroldarra izan zen 1807an Tiroleko nekazarien ezkontza-dantzak deskribatu zituen lehena. Dantza baten hasieran, dantzari bikote bat (gizon-emakumeak) eszenatokira joan zen. Agertokian musikariak zeuden —normalean biolinak, egurrezko zeharkako flautak, dulcimerra eta harizko baxua jotzen zituztenak—, eta dantzariek diru poxi bat eman zioten musikarien buruari beste dantza bat jo zezaten. Gero, dantzari gizonezkoa lau lerroko bat abesten hasi zen, schnodahaggen bat, berak aukeratutako melodia batekin, eta musikariek bat-bateko akonpainamendua eskaini zioten. Luzera gabe, gizonak kantatzeari utzi eta dantza biribilaren buruan hasi zen dantzatzen, pixkanaka bikotetako dantza bilakatuz.

XVIII. menderako, schnaderhüpfelen funtzioetako bat dantzari laguntzea zen, eta, beste bat, burla eta kritika soziala egitea. Agintaritza gorenaren aurkako kanta satirikoen debeku ofizialak iturri interesgarriak dira. 1775ean, Salzburgoko Hieronymus Joseph artzapezpikuak honako testu hau aldarrikatu zuen: “Entzun dugu –eta oso haserre gaude horregatik–, dantzan eta beste gizarte-ekitaldi batzuetan parte hartzen duten haur nekazariek musikariak xaxatzen dituztela agintari klerikal eta profanoen aurka burlazko abestiak kantatzeko, baita gorteko eta ehizako ofizialen aurka ere; haien aurkako iritzia zabaltze aldera. Ohitura txar horri aurre egiteko, gure agintariei aholkatzen diegu zigor ditzatela ez soilik burlazko abestiak erabiltzen dituztenak, baita ere kantak horiek abesten eta dantza-abestietarako doinuak erabiltzen dituzten musikariak eta abestiok debekatzen ez dituzten tabernari eta lurjabeak ere”.

Agintarien aurkako gstanzlak ere badira XIX. mendearen amaierarako eta XX.aren lehen erdialderako. 1883an, Tirol aldeko kazeta batean, autore anonimo bat kexu zen Gabon garaiko Hamabigarren Egunean gabon-kantariek kantu erlijiosoak abestu ordez elizako agintarien kontrako kantak eta oro har abesti inmoralak abesten zituztelako, dantzari ekin aurretik. Oraindik XX. mendean ere, abenduko prozesioak abeslarien eta entzuleen arteko sesio eta liskar bizi bihurtu ohi ziren.

Gstanzlsingen gutxi-asko funtzionalaz gain, beti bazen gstanzlen kantu librea. 1865ean schnaderhüpfelen lehen bilduma agertu zen: 1.000 schnödahüpfl, Vinzenz Maria Süß bildumaren Salzburger Volkslieder ihren Singeweisen(Salzburgeko herri kantak eta haien melodiak) gehigarria. Handik lau urtera, Valentin Pogatschnigg eta Emanuel Hermannek 1.500 schnaderhüpfel baino gehiagoko bilduma argitaratu zuten Carinthian (Austria). Gstanzl generoa estimutan hartu zuten herri kanten bildumazaleek, eta gero eta gehiago jotzen zen genero herrikoi “garbiena” zelakoan. Jarrera hori funtsezkoa izango da Austriako eta Bavariako gstanzl txapelketa modernoak ulertzeko.

Gstanzl: poesia genero

Gstanzl gehienetako gaiek bizitzaren alde ederrari begiratzen diote: gaztaroa, edertasuna, maitasuna, natura, Alpeetako bizitza, ehiza, dantza. Isekazko abesti eta satira oldarkor gisa, gstanzl generoa gizarte liskarretarako bitartekoa ere bada. Schnaderhüpfeletan lantzen diren gaiak sailkatzeko saiakera asko egin dira. Hilde Derbel folkloristak bost gaitan sailkatu zituen: 1) maitasuna; 2) alp-en eta ehiztarien bizitza; 3) dantza; 4) iseka; 5) gstanzlsegidak eta ereserkiak.

Alemaniako Otto Holzapfel folkloristak bost liburukiko Vierzeiler Lexikon (Bertsoen entziklopedia) argitaratu zuen, zeinetan hainbat gai bereizi zituen schnaderhüpfelen artean. Lan horretan erakutsi zuen gstanzla oso arlo interesgarria dela gizarte historia aztertzeko.

Gstanzl: forma musikala eta doinu motak

Gstanzla poesia genero gisa aipatzen badugu, ezin ditugu bereizi musika eta poesia. Gstanzl guztiak konpas hirutarrekoak dira (¾); musika, erritmo hirutarrekoa; eta hitza, erritmo lautarrekoa (erritmo musikal hirutarrean oinarritzen dira balsa eta sarabanda ere). Hitzaren erritmoek ez dute zertan musika erritmora lotu, askatasun handiagoz landu daitezke.

Austriako Curt Rotter musika ikertzailea ohartu zen doinu haiek egokiak direla ländler dantza doinuetarako. Normalena zortzi konpaseko esaldi bat da, bi zatitan banatua (aurrekariak eta apodosia). Melodia mota hauek honela bereiz daitezke: 1) yodel estrofa bat duten gstanzlak; 2) yodel estrofa erdia duten gstanzlak; 3) yodel erako bertso labur bat duten gstanzlak; 4) 2-8 lerrokoa. Yodel estribilloek funtzio garrantzitsua betetzen dute, adibidez, gstanzlen bat-bateko kantu lehiaketetan: talde osoa —abeslari zein entzule— yodelean ari den bitartean, abeslariak ondoren zer kantatuko duen pentsatzen du.

1 irudia: Austriako bederatzi herrialde federaletako gstanzl melodia tipiko batzuk (Vienako Walter Deutsch irakasleak emandakoa).

Doinuak ez dira irudi luketen bezain finkoak. (2. irudia) Gerlinde Haid eta Maria Walcher ikertzaile austriarrak 1982an Tiroleko Pitztal bailaran egindako landa-ikerketa baten soinu-grabazioan oinarritu ziren gstanzlen doinu aldaerak erakusteko.

Josef, Alois eta Rosa Melmerrek kantatutako schnaderhüpfelak (gstanzlak), Piösmesen (St. Leonhard, Pitztal), Austrian, 1982ko maiatzaren 1ean. Gerlinde Haid eta Maria Walcherrek grabatua eta transkribatua.

Letren itzulpena:
1. Gure eztabaida pasio(beroaldi) bat da / parte hartzen ez dutenek, ezin berotu gurekin.
2. Ez mintzatu gehiegi kopa-hotsa [ardo-kopa] dabilenean / ardoak kantarazten baitigu.
3. Zuhaitz zahar baten atzean bi azeri; batek buztan luzea du, besteak ez du buztanik.

Beste gstanzl batzuk:
4. Hegaztiek paparra dute eta kanta dezakete; / nire emazteak ere badu, baina ezin du kantatu.
5. Lurpean hezurtegi bat dago, / handik kapilauak lausengari oilategira joateko.
6. Lurpean, nekazari batek oilo bat du; / arrautza bat egin nahi du, baina zulo estuegia du.
7. Batek kantatu du eta abestiak ez du errimarik; / sar dezala mihia atzeko zuloan!
8. Inork ezin digu kalterik egin; / [saiatuz gero] galtzak konponduko ditugu, eta ondoren lisatuko.

Funtzioak: Gstanzl lehiaketak, dantzarako kantak eta ezkontza kantak

Gstanzlen jatorria inprobisazioa da. Gstanzl lehiaketa modernoetan, kantariek bertso berriak asmatu behar dituzte. Gstanzl lehiaketen helburua hitzekin jolastea da, erantzun bizkorrak ematea eta inprobisatzea. Gehienetan bi kantari aritzen dira. Aurkariaz trufatzen saiatzen dira. Lehiaketen artean, Red Bull Gstanzl Lehiaketa da (Youtuben ere aurki daiteke) liluragarrienetako bat; izan ere, Alpeetako Gstanzl tradizionala eta HipHop modernoa lotzen ditu.

Gstanzla Austria Garaiko landla dantza tradizionalarekin lotuta dago. Andaluziako flamenkoaren oso antzekoa da: Landlak dantza, kantua (gstanzlena), perkusioa (txalo jotzea edo paschen) eta musika instrumentala (haizezko eta sokazkoa) batzen ditu. Landla bikoteka dantzatzen den taldeko dantza da. Ezaugarriak ditu: urratsak, besoekin egindako irudiak, birak, ¾ konpasa eta nota beltzak baino semikortxea gehiagoko melodiak. Austria Garaiko landlaizatez ländler dantzaren aldaera berezi bat da, Austriako Alpeetako musika- eta dantza-genero garrantzitsuena. Dantza-taldeen errepertorioan ohikoa da, baita ezkontzetan ere.

Gstanzla Austria Garaiko, Behereko eta Tiroleko ezkontza tradizionaletako ohituretan errotuta dago. Pielach haranean (Austria Beherea), eztei ospakizun tradizionala heiratsmann izenekoak (ezkontzagileak) antolatzen du. Zeremoniaren zati garrantzitsu bat (ez elizakoa, baizik eta aurreko eta ondorengo partea) ezkongaiei gstanzl dibertigarriak kantatzea da, euren bizitzari, zaletasunei, izaerari eta abarri buruz. Heiratsmannak berak osatzen ditu hitzak. Hori guztia gstanzlereduaren eta arauen arabera egiten da: letra berriak, baina doinu tradizionalak interludio instrumentalekin.

Kontua da gstanzla bizirik dagoela XXI. mendean.