HERRIYETAN BATZUBEK bertsoa

Inaxio Lopez de Arana Arrieta-(r)en argazkia

Inaxio Lopez de Arana Arrieta 2021-10-29

HERRIYETAN BATZUBEK –

Léon Azoulay ikertzaile frantsesak, Parisko 1900eko Erakusketa Unibertsalaz baliatuta, mundu osoko hizkuntzen grabazio soinudunak bildu zituen. Euskararen lagin batzuk ere lortu zituen, euskara mintzatuaren aurreneko lekukotasun soinudunak direnak[1].

Hauxe da euskal grabazioen zerrenda, Azoulayk berak eman zuen bezala (Azoulay 1902: 655)[2]:

1999an, bi urtez haien peskizan ibili ondoren, Parisko Musée de l’Homme delakoan aurkitu nituen harako grabazio haiek. Ordutik hona ikertzen eta zabaltzen ibili naiz Paristik ekarritako material hura.

Herriyetan batzubek izeneko bertsoa dugu 1900eko grabazio haietako bat, inondik ere euskarazko lehenengo bertso grabatutzat jo dezakeguna.

2.- Non entzun daitekeen bertsoa

Gaur egun, Léon Azoulayk 1900ean egindako euskal grabazioak Parisko Nanterre La Défense unibertsitatean daude,zeinak haien jabetza baitu. Haien kopia bat eskuratzeko, bertako Centre de Recherche en Ethnomusicologie zentrora jo beharra dago, Gestion et Valorisation des Archives atalera, hain zuzen ere. Grabazioak entzuteko, ordea, zentro horren webgunean sartzea da onena. Hauxe da bertsoa zuzenean entzuteko esteka: https://archives.crem-cnrs.fr/archives/items/CNRSMH_I_1900_001_055/.

Fitxa honetan jaso zuen Azoulayk bertsoa, “Pello Josepe” kantuarekin batera:

Soinuaren kalitatea ez da ona. Hori dela eta, gutxi gorabeherako transkripzio bat baino ezin izan dugu egin; hauxe da:

Basque guipuscoan. Femme. Herriyetan batzubek. Chanson d’amour

Herriyetan batzubek dira baliatu

lau behar duten tokian zortzi tiratu

Herriyetan batzubek (sic)

Herriyetan batzubek dira baliatu

lau behar duten tokian zortzi tiratu

amari zer esanik ezin aurreratu

moko onaz dastatu

txintxurrak freskatu

irriparrez gozatu

atzeko leihotikan danak fisgatu.

4.- Bertsoari buruzko xehetasun batzuk

Herriyetan batzubek bertsoa aztertzeko orduan, nagusiki bi arazori egin behar izan diot aurre: batetik, bertso hau ez da oso ondo entzuten, grabazioaren gainerako tarteekin alderatuta; eta bestetik, bertso hau ez da batere ezaguna. Nik, behintzat, ezin izan dut inon aurkitu, hainbat kantutegitan kontsultatu arren. Pentsa liteke, gainera, Errietan batzubekizan daitekeela benetako izenburua (gaztelaniaz: “algunos en la reyerta”), baina horren inguruan ere ez dugu inolako ziurtasunik.

Bertsoaren partitura Iñaki Gauna itzultzaile-musikariak egin du, bai eta hitzen transkripzioa ere. Esan beharrik ez dago hitzen transkripzioa egitea ez dela batere erraza gertatu, soinuaren kalitate eskasa dela medio. Transkripzio zehatza barik hurbilpena baino ezin izan dugu egin, eta ez da erraza gertatuko lan hori hobetzea, soinuaren kalitatea hobetu ezean behintzat. 1968tik 1969ra bitartean egin omen zizkieten egin zitezkeen aldaketa guztiak, audioak Sirakusa hirira eraman zituztenean (New York estatua, Estatu Batuak); horrenbestez, soinua zegoeneantxe eman dute Parisko NanterreLa Défense unibertsitatearen webgunean (ikus azterlan honetako 1. puntua).

Lehenengo eta behin aipatu behar da bertsoa hasi aurretiko frantsesezko sarrera txiki horretan esaten den Chanson d’amour ez dela egia, alegia, Azoulayren grabazioan agertzen den hori ez dela amodiozko kanta. Kanta bai, bada izan, baina ez amodiozkoa. Hauxe duzue, bada, partitura:

Azoulayren bertsoak Gipuzkoan kantatutakoa dirudi. Baina garai hartan dastatu aditza soilik Bidasoaz beste aldean erabiltzen zen, hain zuzen ere, gaur egun nafar-lapurteraren eremutzat jotzen den esparruan (Zuazo 2000: 61).

Bestela pentsa badaiteke ere, bertso moldea ez da inola ere berezia. Antonio Zavalak aditzera eman zidanez, bada doinu horren antzeko beste bat, Mila zortzi ehun izenburukoa (Vogel 1929: 30) oraindik Ipar Euskal Herrian kantatzen dena. Baliteke hori Azoulayren bertsoaren jatorria izatea. Hona partitura:

Herriyetan batzubek bertsoa Mila zortzi ehun izenekotik sortu ote zen argitzeko asmoz, aipagarria da, musikaren ikuspegitik, bi bertsoen artean badirela zenbait antzekotasun:

Bi bertsoak, Mila zortzi ehun eta Herriyetan batzubek, Mi minorrean daude. Bukaerako kadentzia antzekoa dute.
Biak hiru zatitan banatuta daude. Batera jo daitezke eta harmonikoak dira elkarrekin. Batera entzun daitezke. Antzekotasunak batzuetan lehenengo ahotsean agertzen dira, baina sarriago bigarrenean.

Desberdintasunen bat ere bada bien artean:

Herriyetan batzubek erritmo ternarioan dago, zortzikoaren erritmoa du, eta Mila zortzi ehun, berriz, erritmo binarioan dago, eta biziagoa da Azoulayk grabatutakoa baino. Herriyetan batzubek erromantikoagoa eta barrokoagoa da.

Dena den, pentsa liteke Mila zortzi ehunetik Herriyetan batzubekera egindako jauzi hori garai hartako gustuen ondorioa dela, orduko musika-joerak zortzikoaren erritmoa eskatu-edo egiten zuelako, hau da, Herriyetan batzubek bertsoaren erritmoa, modan baitzegoen XIX. mendean.

Bestalde, Léon Azoulayren grabazioko bertsoa ez da osorik kantatzen; gipuzkeraz egiten zuen neska bertsolari-kantariak lerro luze bat kantatu gabe utzi zuen (“herriyetan batzubek dira baliatu”, “lau behar duten tokian zortzi tiratu” edo “amari zer esanik ezin aurreratu” bezalako lerro bat). Letra osoa ez zuen ondo jakingo nonbait kantariak. Hortik etor litezke bai doinuan bai letran igartzen zaizkion zalantzak. Izan ere, bertsoa kantatzen saiatu zen lehengo aldian jarduna bertan behera utzi behar izan zuen. Beste saialdi bat egin behar izan zuen, bertsoa osorik-edo kantatuko bazuen. Ez zuen, hala ere, osorik gogoratzea lortu.

Bertsoaren egitura bederatzi puntukoa da. Bidasoaz beste aldean hiru lerro labur sartzen dituzte, eta zortzi puntuko bihurtzen; hemengo aldean, berriz, lau lerro labur. Horregatik da bederatzi puntukoa. Horren adibide ditugu Xenpelarren Betroiarena edo Bilintxen Zaldi Zuriyarena bertsoak.

Silabak honela datoz bederatzi puntuko bertso sorta horretan: 7 – 6 / 7 – 5 / 7 – 6 / 7 – 6 / 6 / 6 / 6 / 6 / 7 – 5. Bertsoak bi bitxikeria ditu neurriaren aldetik: bigarren lerro luzeak eta azken lerroak (luzea hori ere) 7 – 5 silaba dituztela, eta ez 7 – 6, besteek bezala.

Errima -atu da.

Bertsoaren jatorriaren bila hasita, datu askorik ezean, bertsoaren izenburuko hitz bati erreparatu diot, eta horrek islatzen duen ezaugarri fonetikotik abiatuta saiatuko naiz bertsoari buruzko gutxi gorabeherako datu batzuk ematen. Ikerketa bat hitz bakar baten aldaeran oinarritzea arriskutsu samarra denez, ariketatzat besterik ez hartu, irakurle, bertsoaren egilea nongotarra zen edo nongo euskara zerabilen argitzeko egindako saio apal hau.

Batzubek hitza hartu dut aztergaitzat. Hain zuzen ere, u + e taldeak ube non ematen duen ikertzen jardun dut.

Gaur egun, besteak beste, Sakanan eta Urrestilla aldean esaten dituzte batzubek eta horrelakoak.

Gaur egun, oso hedadura murritza du, baina antzina askoz leku gehiagotan egiten zen (Hualde & Gaminde 1997: 216): Markinan (Mogelen eta Pray Bartolomeren lanak), Donibane Lohizunen (Tausin alkartearen 1788ko adierazpenak [Satrustegi 1987: 168-170] eta Wendworth Webster ikertzaile ingeles euskaldunak bildutako ipuinak [Arbelbide 1993: 56-57]), Nafarroako zenbait eskualdetan (Satrustegi 1987: 191, 247), hots, Etxalar, Sakana, Lesaka, Baztanen, eta Beterrin eta Azpeitia aldean.

Ikusita Beterri dela /u/ ondotikako epentesi hori egiten zen lekuetatik bertsoaren euskara moldera gehien hurbiltzen den eskualdea, pentsatzekoa da hangoa zela Herriyetan batzubek bertsoaren egilea.

Argudio horretan sakonduz, aipagarria da Ramon Artola bertsolari tolosarrak (1831-1906) Sagardoaren graziya eta beste bertso asko liburuan (Artola 1961) batzubek hitza erabiltzen duela zenbait bertsotan (esaterako, 29. eta 51. orrialdeetan). Hala ere, batzuek hitza ere behin edo behin agertzen da (32. orrialdea). Bertsokerari, gaiari eta besteri atxikita, pentsatzekoa da Ramon Artola bera (Pepe Artola bertsolari-idazlearen aita) edo Tolosaldeko garai bertsuko bertsolari edo bertsogileren bat izan zitekeela bertsoaren egilea, baina ez dago froga argirik inori bertsoaren egiletza aitortzeko. Zalantza etorkizunak argituko ahal digu!

5.- Nork jarri ote zuen ahotsa

Lehenago ikusi dugunez, Léon Azoulayren 1900eko euskal grabazioen bildumako 92. zilindroan dago Herriyetan batzubek bertsoa; zilindro berean, Pello Joxepe kanta ere entzun dezakegu. Bertsoa kantatu zuen pertsonak 89., 90. eta 91. zilindroetan ere jarri zuen ahotsa.

Ahotsa jarri zuen pertsonaz bezainbatean, 92. zilindroak argitzen digu 21 urte inguruko neska bat zela eta saltzailea zela. 89. zilindroaren grabazio-fitxak hiru datu gehiago ematen dizkigu (ikus beheko irudia): neska hura Donostiakoa zela, 20 urte zituela eta alfabetatuta zegoela; grabazio-fitxa hura egin zuenak (Azoulay bera, seguru asko), ordea, galdera-ikur bat jarri zuen “commerçante” hitzaren ondoren, merkataria edo saltzailea zela argi ikusiko ez zuen seinale. 90. zilindroaren grabazio-fitxak 89. zilindroaren informazio bera ematen digu, baina kasu horretan ez du lanbidea zalantzan jartzen.

Grabazioen datari dagokionez, 89., 90., 91. eta 92. zilindroetako grabazioak (Herriyetan batzubek bertsoarena barne) 1900eko irailaren 4an egin zituen; horretan bat datoz aipatutako lau grabazioen fitxak.

Horixe izan da pertsona horri buruz dakigun guztia. Ahaleginak ahalegin, ez dugu zehaztasun gehiagorik eskuratzerik izan[3].

AIPAMEN BIBLIOGRAFIKOAK

– Arbelbide, X., 1993, Euskal ipuinak. Donostia: Kriseilu.

– Artola, R., 1961, Sagardoaren graziya eta beste bertso asko. Donostia: Auspoa.

– Azoulay, L., 1902, Liste des phonogrammes composant le Musée phonographique de la Société d’Anthropologie. Bulletins et mémories de la Société d‘antropologie de Paris, Ve Série, 3, 652-666.

– Hualde, J. I. & Gaminde I., 1997, Vowel interaction in Basque: a nearly exhaustive catalogue, ASJU, 31:1, 211-245.

– Satrustegi, J. M., 1987, Euskal Testu Zaharrak I. Euskaltzaindia, Iruñea.

– Vogel F., 1929, Ene hautia, 25 chants basques [s.n.]. Donapaleu.

– Zuazo, K., 2000, Euskararen sendabelarrak. Irun: Alberdania.

[1] – Azoulayren euskal grabazioei buruzko argibide gehiago eskuratu nahi izanez gero, EGAN aldizkariaren 2020 1/2 zenbakian duzue neuk idatzitako artikulu hau: “Léon Azoulayren 1900eko euskal grabazioak”. Interneteko helbide honetan ere eskura daiteke: https://bascongada.eus/images/bascongadak/aldizkariak/Egan_2020_1-2_ALEKOA_83_128.pdf. Bestalde, 1999ko abenduan, CD bat kaleratu nuen, 1900eko grabazio haiek biltzen zituena (Eusko Ikaskuntza, 2000, Euskarazko lehen soinuak [CD-ROM]. Donostia: Eusko Ikaskuntza).

[2] http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bmsap_0301-8644_1902_num_3_1_6077

[3] Norbaitek informazio gehiagorik badauka bertso honi buruz, zinez eskertuko diot helbide honetara idazten badit: inaxiola@yahoo.es