Bertso ibilbidea: Lekeitio
Bertso ibilbidea: Lekeitio –
Postaletako herria da Lekeitio: irla, itsasoa, hondartza, portua… Donostia txikia ere deitzen diote batzuek. Milaka pertsona etortzen dira herria bisitatzera, baina inor gutxik ezagutzen du beste Lekeitio. Hasi aurretik, gomendio bat: KONTUZ, ez etorri kotxez udan, ezin izango duzu aparkatu.
Leku bat ezagutzeko ezinbestekoa da jendea ezagutzea; izan ere, berezi xamarrak omen dira herri honetakoak: Kanpora doazenean beti esan behar dute nongoak diren eta herri-harrotasun larregi dutela ere esan daiteke “benetako” lekeitiarrek (zergatik ari ote naiz hirugarren pertsonan hitz egiten?); hala ere, jende jatorra, langilea eta kantaria da hemengoa. Gure hobe beharrez, gaur ez gara sartuko beraneanteen gaian.
“Paparduak esan eutzan/ kolaijo kumiari/ gaur daukagula Lekitton/ bisigua ugari” kantatzen dute herritarrek. Egia esan, bisigu asko dago Lekeition, baita bi hankadunak ere, eta bisigu itzela harrapatzen dute askok bertako jaietan; beraz, bisigua ugari Lekitton.
Beste kantu bat ere famatua da lekeitiarren artean, eta herria zein herritarrak nahiko ongi deskribatzen dituela esango nuke:
“Hasi talatik eta
portaleraino
ez dago besterikan
tabernia baino
nor ez da mozkortuko
hainbat tabernakin
baita islako akerra
edaten baleki”.
Orain bai, prest gaude Lekeitiotik ohikoa ez den ibilbidea egiteko, eta postaletako herria beste tour baten bidez ezagutzeko. Bihurgunez beteriko errepideetatik iritsiko gara, bestelako biderik egon ere ez dago eta. Arropaineko biribilgunea pasa, zaharren egoitza, ikastetxeak eta anbulategia atzean utzi eta herriaren erraietan sartuko gara. Behin hona helduta, non aparkatu? Bidaian baino denbora gehiago kotxea uzteko lekua bilatzeko egon ostean, lortu dugu. Kotxetik irten, eta goazen lehen geltokira.
PORTUA
Portura jaitsiko gara lehenengo: azken mendeetan arrantzaleen topagune izan den lekura, gaur egun asteburuetako marianitozale eta rabajaleen bilgune bilakatua. Lehen zeuden hainbat baporetatik gutxi batzuk ikus daitezke: baxurakoa bakarra, Kalamua, eta lauzpabost legatzontzi. Hala ere, tradizio batzuk mantentze dira: kanaberarekin arrantzan gazte pila dabil eta baita abadeen moilatik zein tinglatutik saltoka ere.
Neguko aste barruan arimarik ez da ikusten hemen, ez bada jubilatu kuadrilla bat txikiteoan edo betiko tabernan betiko gazte batzuk. Udaberriko asteburuetan, eguzkiarekin batera hasten da jendea pilatzen, eta udan gainez egiten du portuak.
Guk 1999ko udaberrira egingo dugu salto. Susmoa dut garai hartan bisitari gutxiago pasatzen zirela hemendik, azken hamarkadetan turismoa hauspotzeko hamaika politika egin direla ikusita. Gitarra eskuan iritsi ziren Unai Iturriaga eta Jon Sarasua Lekeitioko kaira, eta urte luzez gogoratu den saio musikatua eskaini zuten bertako Willows irlandar tabernan.
Sarasua
Oihaneko pagoak blai
aideratuz hiru elai
Unai ez al duk Lekeition
koplarik kantatu nahi?
U.Iturriaga
Oi Lekitto lekitto
behin etorri eta kitto
15 urte bakarrik eta
hemen zerbezatan itto.
Sarasua
Ai Unai lagun hori
ez zabiltz zuzen kantari
Lekeitiora etortzekotan
kresaletan ito adi.
Iturriaga
Nik berba eitten dot benetan
minik ez dot bihotzetan
garagardotan itto ta gero
itto nintzen kresaletan.
J.Sarasua
Gaua daukagu epela
eta hustu zen kupela
iruditzen zait Euskal Herriak
nora joan ez dakiela.
Iturriaga
Ez zabiltza zuzen oso
zabiz nahiko kurioso
isla batean bakarrik al zauz
ai gure Robinson Crusoe.
Sarasua
Armarik ez zaigu falta
hori da egi galanta
baina pirata bihurtu zaigu
Europako demokrata.
Iturriaga
Hori betiko mitina
baina erantzuna gordina
korsarioa eta pirata
ez dira gauza berdina.
Sarasua
Ze Euskal Herri txepela
europearren hotela
eskerrak laster afrikakoek
abordatuko dutela.
Iturriaga
Sarasuan hainbat hautu
guk ezin doguz ulertu
naci en el mediterraneo
kantatuz joango jaku.
Sarasua
Mediterraneo edarra
urak badauka aparra
lurrak ez dira gehiegi baina
itsasoa da bakarra.
Iturriaga
Berba horrek dira jakinak
aspalditxotik eginak
itsasoan be marraztu dabez
lurreko muga berdinak.
Sarasua
Arimak badu gloria
ardoa ezta ogia
haizea dabil epela eta
bukatu da istoria.
Iturriaga
Pazifikoan Mururoa
Kuba be beherantza doa
Lea ibaiko ur freskotan
galdu da gure gogoa.
GALARRENA KULTUR ELKARTEA
Portutik gorantz egiten duten kale paralelo horietako batean dago Galarrena Kultur Elkartea, eta berau da Poto bertso eskolaren elkargunea. Bertso eskola 70eko hamarkada bukaeran sortu zuten, baina urte luzez geldirik egon ostean, 2014an berriro hasi zen martxan. Galarrenako goiko pisuan hasi ziren lagunarteko bertso afarietatik sortu zen Galarrena Kopla Txapelketa. Lekeitiar bat baino gehiagok kantatu du bertan, eta plazan ibili ohi ez den jendeak kantatzeko aukera bikaina bilakatu da.
2016an antolatu zuten lehen edizioa eta herritarrak zein kanpotarrak batu izan ditu kopla txapelketak ordutik. Lehenengo txapelduna Lander Ibarluzea Aitxulua izan zen, eta geroztik Asier Galarza Muxi, Oihana Bartra, Xabat Galletebeitia eta Koldo Muñizek izan dute txapel hau janzteko ohorea.
Ariketa mota anitz eta giro apartagatik nabarmentzen da ekitaldi hau; izan ere, ikusleak hondartzako motxilarekin egon ohi dira garagardo fresko bat hartzen, eta, horrela, ezinezkoa da saio paregabea ez izatea. Umorea gailentzen den arren, denetik egon ohi da, eta nabarmentzekoa da buruz burukoan izaten den zailtasun handiko ariketa bat: bakarka hitz bati bi minutuz kantatzea, ahal beste kopla sartuz denbora barruan.
Ariketa horri honela erantzun zion Oihana Bartrak 2018ko udan, “justizia” berba gaitzat hartuta:
Justizia berba zintzilik
ai zenbat pertsona hilik
agian egon beharko nuke
bi minutuak isilik.
Justiziak zenbat bide
zenbat jende ez da libre
hemengoek be badakizue
Galarrena adibide.
Ta herriko zenbat bazter
ta borrokalari eder
Lekitxon ere adibideak
dira Pototo ta Liher.
Ta emakumeak erduz
gabaz beti gure kabuz
eta bueno zer esango nuke
orain manadari buruz.
Epaia irten da ta klaro
ez da bortxaketa, raro
lehen gutxi-gutxi sinesten nuen
eta orain gutxiago.
Justizi hortan apurka
non hasi eta non buka
zoritxarrean ohituta gaude
injustizietan sartuta.
Horrez gain, 2021ean lehenengoz bertso saio literarioa egin zen Galarrenan; bertan, Miren Agur Meabek, Miren Amurizak eta Uxue Alberdik hartu zuten parte. Aurreko urteko arrakastaren ostean, aurten ere egingo da saio literarioa. Nortzuk izango ote dira protagonistak?
MALEKOIA, K13 eta SAN JUANEKO TXIRINGITOAK
Bi geltoki pasatu ditugu, eta Galarrenako kantoia igo ostean, egarria nabaritzen hasi gara; beraz, behin Lekeitiora etorrita, nola ez dugu zerbait hartuko txiringito batean? Bakarraren faltan, hiru ditugu aukeran.
Egun euritsuetan itxita egon ohi diren hauek ezinbesteko bilakatzen dira eguzkia atera bezain pronto. Kontzertuak, antzerkiak… eta nola ez, bertso saioak ere egin izan dira azken urteetan. Gaur, hiru txiringito bisitatuko ditugu, nahiz eta denak ez dauden zabalik. Txankletekin zein oinutsik, gona batekin zein bainujantzitan; hemen ez dago araurik: sartu eta gozatu.
Txiringitoa eta bertsoak, beste zerbait behar al da zoriontsu izateko?
K13
Aste Santuetan hasten da Lekeition bisitarien denboraldia, eta, ondo hasteko, ezin da bertso saio bat falta herriko plazan dagoen txiringito honetan. Sustrai Colina etortzen zen urtero, beste bertsolari batekin normalean.
Antolatzaileen azken urtea izan zen aurreko denboraldia, eta agur on bat egiteko Azken Guda Dantza izeneko ekitaldia antolatu zuten. Bertan Josune Aramendi eta Sustrai Colina aritu ziren txiringitoa agurtzen:
Colina
Egon litezke mila
despedida klase,
baina nire partetik
azkena da hauxe:
adio txiringito
ta Xabi belaxe
segi zazu ba libre
umore ta haize
Sutagarren kantako
Mari bezalaxe.
Aramendi
Nahiz eta egoerak
sarritan gogaitu
zuek esperantzaren
bueltan hor jarraitu
bizitzak alde eder
pila bat hor baitu
nahiz azken guda dantza
gaurkoan amaitu
lasai musikak berriz
elkartuko gaitu.
SAN JUAN
Ilunabarra kaipirinha batekin ikusteko leku bikaina da San Juan. Ermita zaharra almazen bezala erabilita, Atabaka kultur elkartekoek kudeatzen dute txiringitoa. Herriko ondare historiko eta kulturalaren babestea eta hedatzea oinarri duen elkartea da hau, eta sarri antolatzen dituzte arratsaldeak alaitzeko ekitaldiak. Bi bertso saio antolatu dituzte gaur arte, eta arrakasta itzela izan dute. Jarraian, Garazi Navarrok kantatutako agurra dugu. Gainera, Garazi ez da bertsolaria bakarrik, txiringitoko barra atzean ere ibili izan da lanean uda bat baino gehiagotan!
Iluntzetako lagunarteak
begi ondoko kresala
badakigu hau postal bat baino
zeozer gehiago dala
zapore on bat utzi nahi dugu
azken agurrek bezala
ta udazkenak doinu ta neurri
berriak ekar ditzala.
MALEKOIA
Eraitsitako eraikin bat besterik ez da gelditzen, duela ez hilabete asko malekoian txiringitoa zegoen lekuan. Udako iluntzeetan sortzen zen giroaren usain nostalgikoa nabari daiteke oraindik. Egitarau oparoa zegoen lekuan, hutsune nabarmena.
Bertan ospatzen zen 2017tik “Beach bertso party” ekimena. Hemen duzue Xabat Galletebeitia lekeitiarra gai jartzaile ibili ostean, Onintza Enbeitak eta Sustrai Colinak egin zuten libreko saio baten aletxoa:
Colina
Ta nun ibili zara aurten oporretan
Enbeita
Uda dana daroat nk herrian bertan
Colina
Tekilak ba al daude ai Muxikan bertan
Enbeita
Egon badaude baina eskasak benetan
Colina
Askoz hobeto zaude zu hemen gurekin
Enbeita
Etorriko naz bueltan eta lehengo berdin
Colina
Holako bistarik ez al duzu atsegin
Enbeita
Baina bat nekatzen da postal berdinekin
Colina
Ta ze iruditzen zaizu gaurko panorama
Enbeita
Etxera eroateko modukoa dana
Colina
Ba hau dugu jende bat etxerik ez daukana
Enbeita
Ta arratsaldea hementxe darama
Colina
Hotza ez da existitzen bilbainoentzat
Enbeita
Hemen bilbainoak gitxi dagoz behintzat
Colina
Batzuk ikusten ditut aztertuta ertzak
Enbeita
Nik be jertse bat daukat poltsoan neuretzat
Colina
Ondarrutar bazina ez zenuke hotzik
Enbeita
Enaz ondarrutarra eta nago pozik
Colina
Hori esaten baduzu ez duzu bihotzik
Enbeita
Ni hotzez nago eta jendea ortozik
Enbeita
Ondarrutarren kontra berez eztot ezer
Colina
Baina mintzatu zara euren kontra laster
Enbeita
Rima ona zalako eskuin eta ezker
Colina
Kontra egonda ere ez da pasatzen ezer
Colina
Ta jaietara arte geratu behar zara
Enbeita
Bota dut begirada lehen ere islara
Colina
Libre daukazu eta joan zaite lotara
Enbeita
Jaietan berriz ere bikotea gara
Enbeita
Hilaren bian berriz omen gatoz hona
Colina
Esan nahi du garela oso tandem ona
Enbeita
Bastante pekuliarrak andra ta gizona
Colina
Bilboko turista ta Muxikako amona
Colina
Señora esan nahi nuen baina etzun rimatzen
Enbeita
Ta nik aguantau behar dana ondo hartzen
Colina
Klaro nahi dan guztia ez zait ta rimatzen
Enbeita
Kostako zaizu amona hori orekatzen
Colina
Bueno ederra izan da hemen egotea
Enbeita
Ba bai ederra izan da rimak emotea
Colina
Nahiz eta paisajeak jo duen topea
Enbeita
Hau aurrean daukanak zertako dotea
Enbeita
Marea bajatu da astiro-astiro
Colina
Honi esaten zaio todo inkluido
Enbeita
Oraintxe bajatu ta gero berriz igo
Colina
Ta gu hemen topatu behar gaitu berriro
Colina
Gustora gaudelako joan gabe aparte
Enbeita
Zabaldu dira hemen leiho eta ate
Colina
Beraz agur entzule jator eta maite
Enbeita
Mosu bana danori ta irailerarte.
Iraila aipatu dute Sustraik eta Onintzak baina, zer dago irailean? Lekeition, behintzat, festa: San Antolinak. Eta, noski, festa dagoen lekuan, bertsoak daude. Zer egiten den jaietan ezagutzeko, joan gaitezen udaletxeko plazara.
UDALETXEKO PLAZA
Balkoiak eta balkoiak daude: txikiak, hutsak, estaliak, koloretsuak, terrazak, altuak, segurtasun handirik ematen ez duten horietakoak… baita lore ederrak dituztenak ere: geranioak, petuniak, huntza… Herri gehienetan bezala, gurean ere etxe adina balkoi mota daude, baina, 1995etik, herriko jaietan, Lekeitioko balkoietan bertsolariak ere azaltzen dira noizean behin.
Lehenengoz, Peru Aranburuk eta Xabier Amurizak kantatu zuten, Lekeitioko bertso eskolak antolatuta. Gaur egun, urtero, hiru bertsolarik zapaltzen dituzte plaza honetako balkoiak. Udaletxeko eskailerak jendez gainezka egoten dira eta plaza beteta: batzuk lurrean eserita eta asko zutik. Bertako hiru balkoi izaten dira irailak bateko biharamuna kentzeko erremedioa: Enrike pasteleroarena, Udaletxekoa eta Recreativa elkartekoa.
Duela 20 bat urte, Oier Azula lekeitiarra izan zen protagonistetako bat, eta gaur egun ere ez du ahazteko gazteagoa zenean egin zuen saio hura. Andoni Egañarekin eta Unai Iturriagarekin kantatu zuen, eta honela oroitzen du saioa Azulak:
Kantatu behar nuen
izen handiekin
aurreko asteetan
prestaketa ekin
baina nola ez irten
kuadrillakoekin
irailak 1 “bajada”
eta noski ezin
galdu herriko jaiak
hogei urterekin.
Jaietako kontua
ez da nobedade
hurrengo eguna ez da
sekula debalde
nork ez du izan inoiz
eztarria grabe?
Iturriaga ta Egaña
biak parez pare
eta kantatu nuen
ia ahots gabe.
Garai batetik saio
asko egin dira
ta lekeitiar asko
ez da igo, tira
plaza ederra dugu
balkoitik balkoira
bertsolariak gora
jendea azpira
orain nahiago egon
behetik begira
ABAROA PARKEA
Itsasoa atzean utzi eta barrura egingo dugu ibilalditxoa. Herri erdian dago Abaroa jauregia, 1891n eraikia, Parisen bizi zen lekeitiar batentzat. Eraikin erraldoia da, eta, garaiko handikien artean ohikoa zen modura, eraikina bi zatitan banatu zuten: zati nagusia eta zerbitzariena. Kanpoko aldean lorategi zoragarri bat dauka, eta lehen lorezainaren etxea zena, gaur egun gaztetxea da.
Herritarrentzako parkea da orain lehen jauregiko lorategia zena: zuhaitzak, esertzeko bankuak eta katuak dira bertako protagonistak. Nahiz eta lehendik ere ekimenak egiten ziren, pandemia garaian areagotu egin dira, eta lehen beste leku batzuetan egiten ziren saioak Abaroan egin dira.
Horietako bat Iparraldeko Haizeak egitasmoaren barruan egiten den bertso saioa da. Aittitta Txiki elkarteak antolatzen duen ekimena da hori, eta iparraldeko jendearekin harremana estutzea da helburu nagusia. Iparraldetik Baigorriko dantza taldea, Larzabaleko ikastolako gazteak, herri-kirolari taldeak eta beste hainbeste etorri izan dira Lekeitiora hainbat urtetan.
Bertso saioari dagokionez, 2000. urtean ospatu zen lehenengoz, eta Amets Arzallusek eta Sustrai Colinak hartu zuten parte Beitia hotelean egin zen bertso afarian. Ordutik, formatu eta leku desberdinak probatu dira, baina beti etorri izan dira Amets eta Sustrai. Konturatuko zineten, dagoeneko, Sustraik asko kantatzen duela gure herrian, batzuek erdi lekeitiarra dela diote eta!
Zineman, Konpainiako elizan eta beste zenbait lekutan ospatu ostean, azken urteetan Abaroan egin da Iparraldeko Haizeetako bertso saioa.
2021ean Xabat Galletebeitia, Sustrai Colina, Onintza Enbeita eta Amets Arzallusek kantatu zuten, eta Ametsen bakarkakoa dugu jarraian datorrena, gai honi erantzunez: Zuk Kutxa Bira ekimenaren harira idatzi zenuen: “Hizkuntza da oraingoz munduak eskaini digun bizileku bakarra”. Zuk kutxa horretan mezu bat sartu zenuen. Zer mezu espero duzu kutxa horretatik ateratzea?
Pentsatzen dugu: herri aske bat
ez al da inoiz posible?
Herri aske bat munduan zutik
zapalduekin sensible
ta hizkuntza da oinarri orotan
egin gaituna haurride
ideia horiek nahiz eta kutxa
barrenean egin bide
nahiago ditut handik aurrera
kutxatik kanpora libre.
Abiapuntu baino ez da kutxa
ez helmuga, ez gailurra
handik aurrera haizean gisan
dezala bidea urra
politikakin azken urteetan
daukat sinesmen apurra
baina hala ere landu dezagun
hasitako bidetxurra
ta ametsak ez betetzeari
gal diezaiogun beldurra.
Epe motzean nahiz libre bide
ez egin Euskal Herriak
oraindik ere iraun dezake
jarritako oinarriak
hizkuntzak ere segitu dezan
hautsi gabe lokarriak
belaunaldiei lekuko hori
pasaz eskura harriak
geure amets zahar urratuetan
txerta ditzaten berriak.
MENDEXAKO FRONTOIA
Lekeitio bisitatzen duten guztiek, normalean, ondoan dagoen Mendexa ere bisitatzen dute. Zubiaren erdian dago muga: erdia Lekeitio da eta erdia Mendexa. “Lekeitioko hondartza” entzuterakoan askoren iruditegian Karraspio hondartza dago, baina mendexarrek behin eta berriro errepikatzen dute: Karraspio Mendexa da!!
Nahiz eta herrixka honetan famatuena hondartza izan daitekeen, herrira igoko gara gu azken geldialdia egiteko. Izenak berak adierazten duen bezala, mendixka baten tontorrean dago herria, Lekeitiotik hiru bat minutura kotxez. Mendexako frontoia esanguratsua da eskualdeko bertsogintzan, hainbat jaialdi, txapelketako saio zein sariketa egin izan baitira han.
Bertan antolatu zuten, 1987ko irailaren 19an, Lea-Artibai eskualdeko lehen bertso ligako finala, eta eskualdeko bertsozale nagusi guztiek gogoratzen dute egun hura. Markinako taldeak eta Lekeitiokoak kantatu zuten, eta saioa ongi joan omen zen: Sei bertsolari kantuan, hiru gai jartzaile, aurkezle bat eta lau epaile, denak gizonak. Sari banaketa iritsi zenean, aipatutakoak eta oroigarriak ematen igo ziren beste zenbait gelditu ziren oholtzan, eta bat-batean… danba! Oholtza eta gainean zeuden hamalau gizonak lurrera erori ziren. Ez dakit nolakoak izango ziren garai hartako oholtzak, baina espero dut egun hartatik apur bat ikasi izana! Gutxik daukate ahazteko egun hartako gertakaria. Baina tira, istorio zaharretatik bertso berriagoetara etor gaitezen, geu ere oholtzatik jausi barik!
Jo dezagun 2007ko martxora. Iratxe Ibarrak ondorengo gaia jarri zien Sustrai Colina eta Aitor Mendiluzeri: “Aitona-bilobak zarete. Lekeitioko eskolapean jolasean ari zaretela KORRIKA pasatu da. Sustrai bilobak aitonari hau galdetu dio: ‘Nora doaz hain azkar?’”.
Mendiluze
Ene iloba galdezka zatoz
bertatik aldamenetik:
nora dihoaz hauek guztiak
nora doaz ta zergatik?
Nik zergatia eta norantza
zein den ederki badakit
urruti doaz oso urruti
bertako izateagatik.
Colina
Beraz helmuga omen daukate
Nueva York edo Parisen
urruti nun den nik ez dut eta
oso ondo entenditzen.
Begira nola denak grinatsu
eta sasoian doazen
benga aittitta utzi bastoia
ta eurekin joan gaitezen.
Mendiluze
Nola diozu bastoia utzi
ta abia gaitezela?
Ondo dakizu ezin naiz jardun
korrika hoiek bezela.
Lehen ez det esan beren helmuga
hizkuntza indartzea zela
beraz beraien pausoak nere
hitzak izan daitezela.
Colina
Begira nola korrika baten
dihoan herri osoa
hemen aitona zaharrena ere
hain dago animosoa
baina zuk beti esan didazu
eta hau ez da kasoa:
poliki egin behar direla
bai hitza ta bai pausoa.
Mendiluze
Bai baina mantso abiatzeak
denetan ez du balio
hau da Korrika miragarria
aidea dela medio
ez da korrika denak bezela
alderantziz da propio:
honek arnasa estutu ordez
arnasa ematen dio.
Colina
Zertan aipatu baina arnasa
hauspoa ta pausokera?
Nik zazpi urte ditut bakarrik
eta ez dira sobera.
Benga aitona joan gaitezen
korri pixkat egitera
eta korrika ezin baduzu
txutxeriak erostera.
